Jedną z wielu przesłanek tworzenia grup różnowiekowych na wczesnych etapach edukacji jest zapewnienie dzieciom lepszych możliwości rozwoju społecznego. Najnowsze badania nad długofalowymi konsekwencjami niepowodzeń w kontaktach z innymi we wczesnym dzieciństwie wykazały, że system edukacji powinien kształcić nie tylko umiejętności typowo szkolne, takie jak czytanie, pisanie i liczenie, ale przede wszystkim umiejętności społeczne, zwłaszcza przez zwrócenie szczególnej uwagi na wzajemne interakcje dzieci.
Oczekiwania społeczne

Oczekiwania społeczne wiążą się z funkcją grupy, jej celem oraz rolą poszczególnych jej członków. W grupie mieszanej wiekowo zróżnicowanie oczekiwań sprzyja powstaniu atmosfery współpracy. Zarówno dzieci starsze, jak i młodsze przypisują każdej grupie wiekowej określone skojarzenia. Dzieci młodsze postrzegają starsze jako źródło wiedzy, inicjatywy, pomocy i opieki, natomiast starsze uważają, że młodsze potrzebują rady i wsparcia. Najwyraźniej wiek odgrywa istotną rolę przy ocenie zachowań społecznych w określonej sytuacji.

Z badań wynika, że w grupie różnowiekowej starsze dzieci postrzegane są jako sprawcy działań, a młodsze – jako odbiorcy. Te wzajemnie wzmacniające się oczekiwania tworzą dogodny klimat do współpracy, z korzyścią zarówno dla dzieci, jak i nauczyciela, któremu często wydaje się, że to właśnie on (jako dorosły) powinien odgrywać rolę „dyrygenta”.

Okazuje się, że wiek nie odgrywa znaczącej roli przy zawieraniu przyjaźni. Oznacza to, że grupa różnowiekowa nie musi zawężać możliwości tworzenia związków koleżeńskich. Przyjaźń przekracza podziały wiekowe. W badaniach nad interakcją dzieci w wieku szkolnym oceniano zachowanie badanych wobec młodszego rodzeństwa, przyjaciół oraz innych równolatków na podstawie jakości interakcji. Zaobserwowano, że podczas zabawy w grupach dwu- i trzyosobowych dzieci przyjmowały różne role – nauczyciela, ucznia, kierownika, podwładnego lub partnera. Badacze stwierdzili, że w każdym zespole dwuosobowym starsze dziecko przyjmowało rolę dominującą wobec młodszego, ale gdy bawiło się ze swoim przyjacielem – przyjmowało rolę partnerską. Natomiast w zespołach trzyosobowych starsze dzieci wykazywały mniejszą skłonność do dominacji i większą gotowość do niesienia pomocy.

Starsze dzieci jako życzliwi liderzy

Podczas badań dotyczących przyjmowania przez uczestników ról kierowniczych w grupach różno- i równowiekowych prowadzono obserwacje i rozmowy z dziećmi w trakcie podejmowania przez nie decyzji dotyczących wspólnych zajęć. Analizowano interakcje werbalne, czas poświęcony na realizację zadania i podobieństwo zachowań w grupie.

Jak można było oczekiwać, starsze dzieci częściej niż młodsze demonstrowały zachowania przywódcze. Badacze stwierdzili, że w większości przypadków charakter tych zachowań ułatwiał procesy grupowe, np. konsultacje. Okazało się też, że w grupach różnowiekowych starsi uczestnicy mieli mniejszą skłonność do wydawania opinii, niż w grupach równolatków, mimo iż niektórym dzieciom łatwiej jest pełnić funkcję kierowniczą w formie wydawania opinii, gdy mają do czynienia z młodszymi od siebie.

Wnioski z badań były następujące: w grupach różnowiekowych starsze dzieci pomagały młodszym wziąć udział w działaniach zespołowych i „nie wykorzystywały prostej dominacji w celu wywierania wpływu na ostateczne decyzje” oraz „większość dzieci nie ma umiejętności i cech, które pozwoliłyby im na objęcie przywództwa w grupie rówieśniczej, ale w grupie, w której występuje wystarczająca różnica wieku, każde dziecko może awansować do roli lidera wobec młodszych od siebie”. A zatem grupy różnowiekowe stwarzają dzieciom właściwe warunki do rozwoju umiejętności przywódczych.
Zachowania prospołeczne

Zachowania prospołeczne często uważa się za wyznacznik kompetencji społecznych. Gotowość do niesienia pomocy, bezinteresowność i wzajemność ułatwiają kontakty w grupie oraz sprzyja procesowi socjalizacji.
Uczestnictwo w grupie różnowiekowej jako czynnik rozwijający odpowiedzialność u starszych dzieci

W badaniach nad interakcją wewnątrz grup różnowiekowych oceniano kompetencje społeczne w zespołach trzyosobowych. Działania indywidualne wykazywały różnice w zależności od składu zespołu. Starsze dzieci częściej niż młodsze przejmowały odpowiedzialność za ogólne wyniki wspólnych działań. Ponadto starsze dzieci w zespołach mieszanych wykazywały lepsze zrozumienie ogólnego celu zadania i większą wrażliwość społeczną, co przejawiało się tym, że brały odpowiedzialność za ukończenie pracy. Badacze wyciągnęli z tego wniosek, że uczestnictwo w grupie różnowiekowej może uwrażliwiać starsze dzieci na skomplikowane interakcje społeczne. Inicjatywa i poczucie odpowiedzialności za efekty wysiłków konstrukcyjnych pojawiły się u dzieci, które postrzegały siebie jako bardziej doświadczonych budowniczych.
Swobodna zabawa w grupie różno- i równowiekowej

Obserwacje przedszkolaków i uczniów klasy zerowej w czasie nieskrępowanej zabawy w grupie równo- i różnowiekowej posłużyły grupie badaczy do oceny samorzutnych zachowań społecznych dzieci, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych. Do zachowań pozytywnych zaliczono spontaniczną uwagę, przejawy sympatii, ustępliwość (uległość) i wzajemność; do zachowań negatywnych – lekceważenie, przeszkadzanie, odmowę współpracy i agresję. Analizowano też rodzaj komunikacji werbalnej i czas poświęcony na realizację zadania (czyli na swobodną zabawę lub grę planszową). Okazało się, że wiek dzieci nie miał wpływu na intensywność interakcji.
Rozwój mechanizmów samoregulacji

Analiza wyników badań dotyczących interakcji dzieci w różnym wieku doprowadziła do wniosku, że u dziecka obsadzonego w roli „strażnika reguł” wzrasta zdolność do kierowania samym sobą. Oznacza to, że starsze dzieci zachęcane do tego, by przypominały młodszym członkom grupy o istnieniu pewnych norm społecznych jednocześnie rozwijają mechanizmy regulacji własnego zachowania.

Występowanie w roli „strażnika reguł” to jeden ze sposobów nauczenia dziecka samokontroli i przestrzegania norm. Podkreślają też „wzajemne oddziaływanie związków koleżeńskich i ról społecznych umożliwiających rozwój mechanizmów samoregulacji” oraz zwracają uwagę na fakt, że regulacyjna funkcja grupy różnowiekowej może wywierać korzystny wpływ na dziecko, któremu trudność sprawia podporządkowanie się zasadom. Zachęcanie starszych dzieci, które nie chcą słuchać dorosłych, by pomagały w utrzymaniu ładu w grupie może sprawić, że „strażnicy reguł” sami zaczną reguł przestrzegać.
Uczestnictwo w grupie

Częstotliwość i charakter uczestnictwa dzieci w zajęciach grupowych zależy od składu grupy i rodzaju zajęć.
Większe szanse współuczestnictwa w zabawie dla dzieci młodszych

W badaniach dotyczących interakcji dzieci w różnym wieku obserwowano spontanicznie powstające grupy różnowiekowe złożone z trzy- i czterolatków. W zespołach trzyosobowych młodsze dzieci poświęcały mniej czasu na zabawę równoległą i rzadziej musiały korzystać z pomocy nauczyciela. Uzyskany wynik należy wziąć pod uwagę przy projektowaniu i organizacji otoczenia dzieci, a zwłaszcza należy uwzględnić fakt, iż w grupie różnowiekowej młodsi uczestnicy mają większą szansę włączenia się do bardziej interaktywnej i złożonej zabawy niż w grupie równolatków.

Starsze dzieci jako organizatorzy złożonych zabaw dla młodszych

Przeprowadzono też badania dotyczące wspólnej zabawy tematycznej w grupach równo- i różnowiekowych złożonych z trzy- i czterolatków. Okazało się, że w grupach różnowiekowych młodsze dzieci częściej włączały się do skomplikowanej zabawy niż w grupach równolatków. Zabawa była zbyt złożona, aby mogły ją same zainicjować, ale nie na tyle złożona, by nie mogły w niej uczestniczyć, jeśli zainicjowało ją starsze, bardziej kompetentne dziecko. Stąd wniosek, że grupa różnowiekowa jest rozwiązaniem korzystnym między innymi dlatego, że – w odróżnieniu od grupy jednolitej wiekowo – wielu dzieciom przypomina znajome środowisko rodzinne i społeczne. Gdy środowisko przedszkolne jest podobne do domowego, dziecko ma poczucie ciągłości i łatwiej przystosowuje się do wymagań.
Oddziaływanie starszych dzieci w „strefie najbliższego rozwoju” dzieci młodszych

Wyniki opisywanych badań można wyjaśnić odwołując się do zaproponowanej przez Wygotskiego koncepcji „strefy najbliższego rozwoju”. Strefa najbliższego rozwoju to „dystans między poziomem aktualnego rozwoju, określanym na podstawie umiejętności samodzielnego rozwiązywania problemów, a potencjalnym poziomem rozwoju, określanym na podstawie umiejętności rozwiązywania problemów pod kierunkiem osoby dorosłej lub przy pomocy bardziej doświadczonych rówieśników”. Pomoc dorosłych określa się jako „tworzenie rusztowania”. „Metafora rusztowania dobrze oddaje ideę funkcjonalnej, doraźnej podpory, którą można usunąć, gdy stanie się niepotrzebna”. W badanych grupach różnowiekowych starsze dzieci budowały „rusztowanie”, wspierając tym samym wysiłki młodszych kolegów, a więc działały w ich strefie najbliższego rozwoju, zwanej też „obszarem wrażliwości na uczenie”.
Terapeutyczne efekty interakcji między dziećmi w różnym wieku

Wyniki badań nad zachowaniami dzieci w grupach różnowiekowych wskazują, że grupy te mogą wywoływać korzystne efekty socjalizacyjne. Okazuje się, że dzieci częściej przejawiają zachowania prospołeczne i są bardziej skore do pomocy wobec młodszych kolegów, niż wobec rówieśników. Z kolei rówieśnicy częściej zawierają przyjaźnie, ale też częściej zachowują się wobec siebie agresywnie. Dzieci zazwyczaj naśladują i słuchają starszych od siebie.
Kontakt z młodszymi dziećmi a rozwój umiejętności społecznych u dzieci mających trudności z socjalizacją

Terapeutyczne oddziaływanie interakcji między dziećmi w różnym wieku potwierdziły badania przeprowadzone w grupach przedszkolnych, do których w celach wyrównawczych uczęszczały dzieci nieumiejące nawiązać kontaktu z otoczeniem. Dzieci bawiły się w parach z rówieśnikami i młodszymi kolegami. Ich zachowanie porównywano z grupą kontrolną złożoną z równolatków. Okazało się, że największe postępy w uspołecznieniu poczyniły te dzieci, które bawiły się z młodszymi od siebie. Uzyskane wyniki sugerują, że jednym z powodów izolacji społecznej może być brak umiejętności przywódczych. Jak się okazało, umiejętności te można rozwinąć poprzez kontakt z młodszymi w grupie różnowiekowej. Wniosek płynący z badań ma doniosłe znaczenie w sytuacji, gdy coraz więcej dzieci ma problemy z socjalizacją.

Podobnych przykładów dostarczył trzytygodniowy program pomocy psychologicznej, w którym 12 dzieci nieakceptowanych przez otoczenie jako zbyt agresywne i 12 dzieci nieakceptowanych przez otoczenie jako zbyt zamknięte w sobie podzielono na trzy grupy. Jedna bawiła się w parach z młodszymi dziećmi o przeciętnym poziomie umiejętności społecznych, druga – w parach z rówieśnikami, a wobec trzeciej nie zastosowano żadnych działań terapeutycznych. Po zakończeniu programu okazało się, że dzieci, które bawiły się w parach z młodszymi od siebie częściej zdobywały uznanie kolegów niż te, które bawiły się z rówieśnikami i te, które nie korzystały z terapii. Trzy tygodnie później przeprowadzono ponowną ocenę skuteczności programu i stwierdzono, że jego efekty nadal się utrzymywały. Zważywszy na bardzo krótki czas trwania terapii uzyskane wyniki napawają optymizmem, dowodząc, że intensywny kontakt między dziećmi w różnym wieku w naturalnym środowisku wychowawczym może pomóc tym z nich, które mają problemy z uspołecznieniem.

Wydaje się, że obecność w grupie różnowiekowej młodszych, czyli mniej wymagających kolegów może przynieść wymierne efekty terapeutyczne w przypadku dzieci mających trudności z socjalizacją. Rola przywódcy – a właśnie taką rolę pełnią starsze dzieci w grupach niejednolitych wiekowo to jedna z umiejętności, które pomagają rozwijać ogólną zdolność tworzenia więzi społecznych.

W programach pomocy psychologicznej wykorzystuje się z różnym powodzeniem rozmaite metody oddziaływania, np. modelowanie postaw, wzmacnianie postaw prospołecznych, przyjmowanie prospołecznego punktu widzenia i ćwiczenie umiejętności społecznych. W każdym z tych programów rolę terapeuty i trenera odgrywa osoba dorosła. Tymczasem praca z dziećmi wyklucza bezpośrednie odwoływanie się do pojęć abstrakcyjnych. Przedszkolak, któremu brakuje pewności siebie może spotkać się z nieprzychylną reakcją rówieśników, ale znacznie mniej prawdopodobne jest, że nieprzychylnie odniosą się do niego młodsze i mniej doświadczone dzieci. Dlatego kontakt z młodszymi i mniej wymagającymi kolegami może stworzyć nieśmiałemu dziecku szansę rozwoju umiejętności interpersonalnych w warunkach większej akceptacji. Należy jednak pamiętać, że w przypadku dzieci mających problemy z socjalizacją potencjalne korzyści uczęszczania do grupy różnowiekowej zależą od rodzaju problemu. Lepszych efektów można się spodziewać u dziecka mającego trudności z nawiązywaniem kontaktów niż u dziecka nieakceptowanego przez otoczenie ze względu na skłonności agresywne.
Podsumowanie badań dotyczących efektów społecznych grup różnowiekowych

Badania wykazują, że większość dzieci dostrzega różnice wiekowe i związane z tym różnice w postrzeganiu ról społecznych. Dlatego zarówno dzieci młodsze, jak i starsze dostosowują swoje zachowanie i oczekiwania do wieku poszczególnych uczestników grupy.

Uczęszczanie do grupy różnowiekowej sprzyja zachowaniom prospołecznym – gotowości do niesienia pomocy, bezinteresowności i wzajemności – ułatwiając tym samym rozwój społeczny dzieci młodszych.

Grupa różnowiekowa pomaga starszym uczestnikom rozwijać umiejętności przywódcze, co ma szczególne znaczenie w przypadku dzieci mających problemy z socjalizacją, a młodszym daje szansę wzięcia udziału w złożonych zabawach tematycznych, których nie byłyby w stanie same wymyślić.