Wpływ dwujęzyczności na rozwój poznawczy

Dla milionów dzieci na całym świecie wejście w „świat języka” oznacza zetknięcie się z kilkoma systemami językowymi równocześnie. Opanowanie dwóch lub więcej języków jest koniecznością dla dzieci uczęszczających do szkół z językiem wykładowym innym niż ten, którym porozumiewają się one w domu.

Spekulacje na temat wpływu, jaki dwujęzyczność może wywierać na funkcjonowanie poznawcze, nie są zazwyczaj formułowane w odniesieniu do konkretnych procesów, takich jak kontrola uwagi czy hamowanie. Badacze skupiają się raczej na procesach związanych z poziomem inteligencji ogólnej, twierdząc, że dwujęzyczność wywiera na nią dobroczynny wpływ (np. Peal i Labert, 1962) lub odwrotnie (np. Saer, 1923). Oba te twierdzenia mają szerokie implikacje. Wypada zatem zadać pytanie, w jaki sposób przytoczone w tym rozdziale zależności między dwujęzycznością a określonymi procesami poznawczymi można pogodzić z koncepcjami odnoszącymi się do bardziej ogólnych konstruktów, takich jak inteligencja.

We wczesnym opisie inteligencji zaproponowanym przez Reymonda B. Catella (1963) znalazło się rozróżnienie pomiędzy jej formą skrystalizowaną i płynną. Płynna inteligencja zmniejsza się z wiekiem i jest skorelowana z całą gamą zadań wymagających aktywacji kory czołowej (Kray i Lindenberger, 2000; Salthouse i in., 1998). W przeciwieństwie do niej inteligencja skrystalizowana utrzymuje się przez całe życie na stałym poziomie, a jeśli już ulega zmianom, to rozwija się wraz z nabywaniem wiedzy i doświadczenia. Ten typ inteligencji nie koreluje też z zadaniami wymagającymi bieżącego przetwarzania i zaangażowania procesów uwagowych. Model Johna Duncana (1996), przedstawiony wcześniej, postuluje istnienie relacji pomiędzy inteligencją ogólną (g) a wynikami w różnych zadaniach wymagających aktywacji kory czołowej. Niewykluczone jednak, że postulat ten powinien się odnosić jedynie do inteligencji płynnej, a nie do wszystkich jej form. W tym świetle wpływ dwujęzyczności na inteligencję mógłby ograniczać się jedynie do inteligencji płynnej, czyli tej, która jest ściśle związana ze sprawnością działania procesów kontroli poznawczej. Wpływ ten ujawniłby się zatem w wynikach zadań sprawdzających działanie funkcji wykonawczych. Nie ma jak dotąd dowodów, że dwujęzyczność rzeczywiście wywiera wpływ na inteligencję. W tym miejscu chcielibyśmy ograniczyć się do twierdzenia, że dwujęzyczność może mieć wpływ na jeden z aspektów inteligencji ogólnej, a mianowicie na inteligencję płynną.

Według Peal i Lamberta (1962), jak już wspomniano, dwujęzyczność wywiera największy wpływ na taki aspekt procesów poznawczych, jak myślenie twórcze i giętkość myślenia. Twierdzenie to zyskało poparcie innych badaczy (por. MacNab, 1979). Przewaga ta wynika z posiadania przez osoby dwujęzyczne dwóch systemów językowych, a tym samym co najmniej dwóch nazw na określenie każdej rzeczy, co z kolei rozwija umiejętność spostrzegania tych samych rzeczy z różnych perspektyw, z dwóch stron, a także swobodnego przełączania się między tymi określeniami. Za przykład posłużyć tu mogą zadania badające poziom twórczości, w których badani wymyślają niecodzienne zastosowania zwyczajnych przedmiotów. Zadania te wymagają stłumienia chęci konwencjonalnego wykorzystania przedmiotu i rozważenia innych możliwości. Wszystkie zadania niewerbalne, w których wyróżniali się dwujęzyczni w eksperymentach Peal i Lamberta (1962), były bardziej skomplikowane niż zadania polegające na formułowaniu pojęć czy dokonywaniu obliczeń i wymagały użycia inteligencji płynnej. Często wymagały także umiejętności ignorowania informacji mylnej z punktu widzenia zdania, na przykład konwencjonalnego zastosowania przedmiotu. Fakt, że osoby dwujęzyczne wykonywały te zadania lepiej niż osoby jednojęzyczne, może być zdeterminowany przez ten sam proces, który zapewnia przewagę dwujęzycznych w innych zadaniach wymagających użycia funkcji wykonawczych opisanych w tym rozdziale. W ten sposób twórczość rzeczywiście może być pośrednio „beneficjentem” dwujęzyczności, przynajmniej w takim zakresie, w jakim jest ona badana za pomocą testów psychologicznych.

Dwujęzyczność w sposób fundamentalny zmienia procesy poznawcze u dzieci. Wciąż jednak bez odpowiedzi pozostaje pytanie o zakres tych zmian, zarówno w odniesieniu do obszarów poznania, jak i do czasu rozwoju. Nawet przy założeniu, że zmiany te okażą się mniej istotne, niż sugerowałyby cytowane tutaj dane, to mimo wszystko rola, jaką odgrywają te badania w obalaniu niegdysiejszych obaw, że dwujęzyczność wprowadza dezorientację umysłową u dziecka i opóźnia jego rozwój intelektualny, pozostaje nieoceniona.

Ellen Bialystok York University, Kanada

Tłum. Zofia Wodniecka-Chlipalska